فصل ششم: گاه‌نامه و نظام فصلی ایل کلهر
پژوهش و نگارش: یونس پرویز
مقدمه
در ادامهٔ پژوهش «تدوین تاریخ کلهر»، این فصل به بررسی گاه‌نامه و نظام فصلی ایل کلهر اختصاص دارد؛ بخشی از فرهنگ زیستی و اجتماعی این ایل که پیوندی ناگسستنی با طبیعت و زمان دارد. گاه‌نامهٔ کلهری، بازتابی از تجربهٔ زیستهٔ نسل‌ها در دل اقلیم کوهستانی و گرمسیری زاگرس است؛ جایی که تغییرات فصل، نه تنها در کشاورزی و دامداری، بلکه در زبان، باور و آیین مردم نیز بازتاب یافته است.
چهار فصل در گویش کلهری و بازتاب آن در زبان زاگرسی
در گویش کلهری، نام‌های چهار فصل سال ساختی کهن و طبیعی دارند که از الگوهای زبانی ایرانی زاگرسی پیروی می‌کنند. ویژگی بارز در این واژه‌ها، فشردگی آوایی، حذف واکه‌های میانی و حفظ واج‌های باستانی است.
فصل واژه کلهری آوانویسی معنی ریشه‌شناسی و توضیح
بهار بَهآر /bəhɑːr/ زمان رویش و شکفتن از bahār- ← اوستایی vaharə- (شکوفا شدن)
تابستان تآوسآن /tawsɑːn/ زمان گرما و تابش از tāvistān ← ریشه tāwa- (تابیدن، گرما) + -stān
پاییز پآیِز /pɑːjiz/ پس از تابستان، زمان برداشت از pāti-zim- (پس از زمستان) ← فارسی میانه pāyiz
زمستان زِمسآن /zəmsɑːn/ زمان سرما و برف از zəməstāna- (اوستایی)، فصل سرد سال
ویژگی‌های آوایی:
· حذف واج‌های فرعی مانند «ت» در «زمستان» → «زِمسآن»
· فشردگی هجایی در «تآوسآن» و «پآیِز»
· تداوم الگوی واکهٔ کشیدهٔ /ɑː/ در همهٔ فصول
این همریختی آوایی، نشان از تداوم لایه‌ای بسیار کهن از زبان ایرانی زاگرسی در گویش کلهری دارد؛ جایی که طبیعت و فصل‌ها نه تنها در واژگان، بلکه در صدا و آهنگ گفتار نیز بازتاب یافته‌اند.
گاه‌نامه و نظام فصلی ایل کلهر
گاه‌نامهٔ کلهری در واقع نوعی نظام زمانی طبیعی است که بر پایهٔ مشاهدهٔ مستقیم تغییرات آب‌وهوا، رویش گیاهان و رفتار دام‌ها شکل گرفته است.
ویژگی‌های اصلی:
· آغاز بهار یک ماه زودتر از تقویم رسمی فارسی
· انتقال گفتاری و تجربی در طول قرن‌ها
· شناخت زمان از طریق نشانه‌های طبیعی
· هر اصطلاح حامل تجربهٔ زیستی نسل‌های پیدرپی
اصطلاحات کلیدی در گاه‌نامهٔ کلهری
اصطلاح آوانویسی معنی و کاربرد
خَرگه واو مور Ḵarge va û Mor زمان باران‌های سنگین و سیلابی – هشدار برای نزدیک نبردن چهارپایان به آب
بِزِن قَطگه Bezen Qaṭge سرمای سخت زمستان در چلهٔ بزرگ – دشواری چرای دام
سه‌شِش Se Şeš سه دورهٔ شش‌روزه از سرمای سنگین (دوبار در بهمن، یکبار در اسفند)
گیاه گَنان Giyah Ganan دورهٔ خشک شدن و سبز شدن گیاهان در اواخر بهار – گیاهان نیمه‌پژمرده
کُر سیا Kor Sia نشانهٔ پایان زمستان و آغاز بهار – ظهور نخستین جوانه‌ها
کوچ و نظام فصلی
زندگی کوچ‌نشینی ایل کلهر کاملاً با این نظام زمانی هماهنگ بود:
قشلاق (زمستان):
· نواحی پاییندست و گرم‌تر
· گیلان‌غرب و اسلام‌آباد غرب
· مناطق: راون (راوَن)، چیاکو و میلگه
ییلاق (بهار و تابستان):
· مناطق مرتفع‌تر
· چله، گواور، قلاچه و میلگه
· هر طایفه دارای محدودهٔ ییلاقی خاص
· مسیرهای کوچ ثابت و سنتی
دگرگونی‌ها و تداوم فرهنگی
· تغییر نظام سنتی کوچ‌نشینی به زندگی یکجانشینی
· حفظ واژگان و اصطلاحات در زبان روزمره
· بازتاب در اشعار شاعران کلهری مانند سید پرو و سعید عبادیتیا
· تداوم پیوند میان فصل، طبیعت و زندگی در فرهنگ شفاهی
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
گاه‌نامه و نظام فصلی ایل کلهر دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است:
- مبتنی بر تجربهٔ زیستی: استوار بر مشاهدهٔ مستقیم طبیعت
- کاربردی بودن: تنظیم کنندهٔ زندگی روزمره و کوچ
- ریشه‌دار بودن: حفظ واژگان و اصطلاحات کهن
- انعطاف‌پذیری: هماهنگی با تغییرات محیطی
این نظام زمانی، گنجینه‌ای از دانش بومی و میراث فرهنگی ایل کلهر محسوب می‌شود که شناخت آن، درک عمیق‌تری از رابطهٔ انسان با محیط زیست و سنت‌های دیرپای مردمان زاگرس ارائه می‌دهد.
پژوهش و نگارش: یونس پرویز
این فصل بخشی از مجموعه پژوهشی «تاریخ و فرهنگ ایل کلهر» است.