فصل چهارم: آیین‌های سوگ و باورهای مرگی در ایل کلهر
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
مقدمه: جهان‌بینی فرهنگی در برابر مرگ
در میان ایل کلهر، همانند بسیاری از طوایف کرد، آیین مرگ و سوگواری تنها یک رسم اجتماعی نیست، بلکه جلوه‌ای ژرف از باورها و احترام به درگذشتگان است. در فرهنگ کهن این مردم، مرگ پایان راه نیست، بلکه گذاری است از جهانی به جهانی دیگر؛ باوری که بر اساس آن، روح انسان پس از جدایی از کالبد مادی، در پی آرامش و خیرات بازماندگان به سر می‌برد. این نگرش، اساس شکل‌گیری مناسک و رفتارهای آیینی پس از مرگ را در جامعه کلهر تشکیل داده است.
آغا مِ‌رو: تشییع آیینی و نمادین
یکی از کهن‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آیین‌های مرتبط با مرگ در میان مردم کلهر، مراسم آغا مِ‌رو است.
ریشه‌شناسی واژه:
· «آغا»: اشاره به بزرگان و صاحب‌منصبان
· «مِ‌رو»: از ریشه کردی «مِرن» به معنای مردن
· معنای کامل: «درگذشت بزرگ‌مرد» یا «رفتن آغا»
اجرای آیین:
این آیین که امروزه به‌صورت محدود در برخی روستاها و نواحی مرزی کلهرنشین برگزار می‌شود،شامل این عناصر است:
· تشییع پیکر مردان بزرگ و محترم
· همراهی اسب، طبل (تبل) و شیپور (شیپوز)
· خوانش اشعار حزن‌انگیز
· استفاده از پارچه سیاه (کتل) بر پشت اسب به نشانه عزاداری
نغمه‌های سوگ: اشعار و آواهای بدرقه
در این آیین، گروهی از مردان با خواندن ابیات محلی، یاد و دلاوری‌های متوفی را با آوایی سوزناک بازگو می‌کنند.
ویژگی‌های اشعار سوگ:
· اجرا در وزن و آهنگ خاص
· حالتی مرثیه‌وار و حماسی
· هدف: جاودانه‌سازی یاد متوفی
نقش سازها:
· طبل و شیپور نه تنها برای نمایش، بلکه برای اعلام و هم‌نوایی با روح درگذشته
· باور عمومی: صدای این سازها راه را برای روح می‌گشاید تا به آرامش برسد
باور به خیرات و تداوم یاد
در فرهنگ کلهر، باور بر این است که هر نیکی و خیراتی که بازماندگان انجام دهند، به روح متوفی در جهان دیگر می‌رسد.
رسوم مرتبط:
· قربانی کردن (عمدتاً گوسفند) در روز یا شب پس از خاکسپاری
· پخش غذای قربانی میان نیازمندان
· قربانی در شب اول قبر برای کاستن از سختی‌های روح
· برگزاری «خیر و یاد» در روزهای پس از مرگ
باور عمومی:
«به نیتش یادگَر بگیر و لقمه‌ای بخور،که روانش خوش بیه.»
اگرچه این رسوم امروزه رنگ و بوی اسلامی به خود گرفته‌اند، ریشه در باورهای دیرین مردم به پیوند ناگسستنی جهان زندگان و مردگان دارند.
نمادهای آیینی
· اسب: نماد قدرت و منزلت مرد
· کتل (پارچه سیاه): نماد گذر و جدایی
· تبل و شیپوز: نشانه‌ی بدرقه کردن روح به جهان دیگر
امروزه بخش‌هایی از این آیین کمرنگ شده یا با شکل‌های اسلامی‌تر جایگزین گردیده، اما نشانه‌هایی از آن در حافظه شفاهی پیران ایل هنوز زنده است.
ریشه‌یابی تاریخی: تداوم باورهای کهن
هرچند نمی‌توان این آیین‌ها را به‌طور قطع به دوره‌ای خاص از پیش از اسلام نسبت داد، اما شباهت ساختار و عناصر آن با آیین‌های کهن ایرانی و مردمان زاگرس‌نشین، حاکی از ریشه‌هایی بسیار دور دارد. در طول سده‌ها، این سنت‌ها با باورهای اسلامی درآمیخته و چهره‌ای تازه یافته‌اند، اما جوهره آنها—یعنی احترام به روح و تداوم یاد متوفی—همچنان در دل مردم پابرجاست.
نتیجه‌گیری: آیین به مثابه حافظه جمعی
آیین آغا مِ‌رو و دیگر مراسم سوگواری سنتی در میان کلهرها، بازمانده‌ی بخش مهمی از فرهنگ شفاهی و هویت آیینی این قوم است. این آیین‌ها، بی‌آنکه نیاز به سند تاریخی مکتوب داشته باشند، تصویری زنده از پیوستگی نسل‌ها و باور به ماندگاری روح در ذهن مردم ارائه می‌دهند. در این فرهنگ، مرگ پایان نیست، بلکه تداوم حضور در یاد مردمان است؛ و هر «خیر و یاد»، هر صدای تبل و هر پارچه سیاه بر اسب، نشانه‌ای است از ایمان به این پیوند جاودانه.
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
این فصل بخشی از مجموعه پژوهشی «تاریخ و فرهنگ ایل کلهر» است.
تذکر مهم:
متأسفم بابت از دست دادن فایل‌هایتان.پیشنهاد می‌کنم:
- از فایل‌های فعلی نسخه‌پشتیبان بگیرید
- مطالب را در فضای ابری ذخیره کنید
- از سرویس‌های پشتیبان‌گیری خودکار استفاده نمایید
اگر نیاز به کمک در بازسازی یا سازماندهی محتوای دیگر دارید، خوشحال می‌شوم کمک کنم.