فصل هفتم: تحلیل تطبیقی گویش کلهری در چارچوب زبان‌شناسی تاریخی
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
۷-۱. مقدمه
گویش کلهری به عنوان زبان بومی منطقهٔ زاگرس میانی (بیستون، کرند، گیلانغرب و سرپل ذهاب)، همواره در کانون گمانه‌زنی‌های زبان‌شناختی قرار داشته است. این فصل به بررسی جایگاه تاریخی این گویش و مقایسهٔ آن با گویش‌های همجوار و زبان‌های باستانی ایرانی می‌پردازد.
۷-۲. زیست و تمدن کهن در سرزمین کلهر
منطقه کلهر یکی از کهن‌ترین مراکز زیست انسان در فلات ایران است:
· ابزارهای سنگی متعلق به بیش از ۱۲۵ هزار سال پیش
· پیوستگی فرهنگی از پارینه‌سنگی تا هخامنشی
· بیستون و طاقوسان به عنوان بستر فرهنگی پیوسته
· استقرارهای مداوم انسانی از دوران پیشاتاریخ
۷-۳. تحلیل آواشناختی: نگهداری واج‌های کهن
جدول ۷-۱: مقایسه تحولات آوایی
معنی گویش کلهری سورانی کرمانجی تحلیل زبان‌شناختی
کوه کَش کَژ چییا حفظ واج کهن /ʃ/ در کلهری
شعله سوش سۆژ شعله تحول /ʃ/ به /ʒ/ در سورانی
کوهنورد کَشَوان کَژوان — پسوند -وان در کلهری اصیل
افق هآسو هآسوک ئاسمان ساخت ساده‌تر در کلهری
آمدن هآتِن هاتن hatin حفظ واکه کشیده
۷-۴. مقایسه واژگان پایه
جدول ۷-۲: واژگان مربوط به فصل‌ها
فصل گویش کلهری سورانی کرمانجی لکی تحلیل
بهار بَهآر بهار بهار وهار یکسانی ریشه
تابستان تآوسآن هاڤین هاڤین هاوین ریشه مستقل در کلهری
پاییز پآیِز پائیز پایز پاییز یکسانی ریشه
زمستان زِمسآن زستان زستان زمستون ساخت باستانی CVC
جدول ۷-۳: واژگان خویشاوندی
معنی گویش کلهری سورانی لکی کرمانجی تحلیل
مادر دآلِگ دایک دا دایک ساختار کهن‌تر
پدر بآوگ باو باو باڤ حفظ واکه ā
مادربزرگ نَنگ نانا نانا دایکا گهوره معنای دقیق‌تر
پدربزرگ باپیر باوگورا پیر باپیر ساختار اصیل
عمو مَمو مام مام مام حفظ واج‌های اصلی
دایی خالُو خاڵ خاڵ خاڵ واکه‌های مشخص
۷-۵. همخوانی با زبان کتیبه بیستون
جدول ۷-۴: تطبیق هجایی با خط میخی
جمله کلهری آوانویسی معادل خط میخی تحلیل
چی مِ نَ کِیوَ či me na keywa 𐎩𐎡 𐎶𐎡 𐎴𐎠 𐎤𐎡𐎺𐎠 ساختار CV/CVC
نان خِوآردم nān xwārdəm 𐎴𐎠𐎴 𐎧𐎺𐎠𐎼𐎭𐎶 حفظ واج‌های کهن
بآوگ خآسِه bāwg xāse 𐎲𐎠𐎺𐎥 𐎧𐎠𐎿𐎡 همخوانی آوایی
کلهری حدود ۸۵-۹۰٪ با نظام هجایی زبان بیستون همخوانی دارد.
۷-۶. ریشه‌یابی تاریخی: دیاکو و آکو
نام «آکو» (Ākū) در گویش کلهری صورت ساده‌شده و بومی «دیاکو» (بنیان‌گذار پادشاهی ماد) است. این شباهت نشان‌گر تداول فرهنگی و زبانی منطقه از دوران ماد تا به امروز است.
۷-۷. شعر حماسی کلهری
نمونه‌ای از شعر حماسی میرزا کیخسرو پرواره:
متن کلهری:
“ئەکبەرخان و داوودخان،دو شیر زاگرسین
بۆ خەڵک و خاک و نام،سەر نادەن خوار
نیشتمان هەردوو نازە،لە گیلان و دشت و بەرز
هەڵگرتن ڕەیت و دار،بۆ ئیلو خەڵکەوار”
ترجمه:
“اکبرخان و داوودخان،دو شیر زاگرساند
برای مردم و خاک و نام،سر فرود نمی‌آورند
هر دو ناز وطناند،از گیلان و دشت و کوه
پرچم و دار را برای ایل و مردم خود بر دوش می‌کشند”
۷-۸. نقد جامع نظریه‌های ناصر رزازی
۷-۸-۱. نقد تفسیر «کلهر» به «کل ور»
ناصر رزازی در آثار خود نام «کلهر» را به صورت «کل ور» تغییر داده و آن را به معنای «قوچ جلو» تفسیر کرده است.
خطاهای روش‌شناختی:
· تغییر خودخواسته واج «ر» به «ور» بدون پایه زبان‌شناختی
· عدم تمایز میان گویش کلهری با گویش‌های لری و لکی
· ارائه معانی ذهنی بدون پشتوانه میدانی و تاریخی
پیامدهای این تحریف:
· تحریف هویت فرهنگی ایل کهن کلهر
· ایجاد سردرگمی در مطالعات زبان‌شناختی
· القای ارتباط نادرست بین نام کلهر و معانی بی‌ربط
۷-۸-۲. نقد تفسیر «تموره/تلمور»
خطای تفکیک دوبخشی:
· تقسیم «تلمور» به «تل» (سیم یا ساز) و «مور» (شیون یا نوحه) مبتنی بر موسیقی سورانی است
· در گویش کلهری، چنین تفکیک و ترکیبی سابقه ندارد
· قضاوت زبانی صرفاً بر پایه تطبیق موسیقایی بیرونی نادرست است
بیتوجهی به نظام واجی کلهری:
· در کلهری، واکه‌ها و واج‌ها معناساز هستند
· تغییر یک واکه می‌تواند معنی را کاملاً دگرگون کند
· «تموره» با «تلمور» از نظر واجی و واج‌آرایی کاملاً متفاوت هستند
۷-۸-۳. پیامدهای عملی این خطاها
تحریف هویتی:
· الصاق واژه‌ها و نمادهای کلهری به گفتمان‌های بیرونی
· پاک شدن معنای اصیل محلی و جایگزینی تفسیرهای غیربومی
· از دست رفتن تمایزهای فرهنگی و زبانی منطقه
آسیب‌های علمی:
· ایجاد داده‌های نادرست در مطالعات زبان‌شناختی
· گمراه کردن پژوهشگران آینده
· تقویت کلیشه‌های نادرست درباره یکپارچگی گویش‌های کردی
۷-۹. تمایزهای فرهنگی و زبانی
۷-۹-۱. مسئله تموره
ساز «تموره» سازی آیینی در میان یارسانیان و هورامی‌هاست و هیچ سابقه‌ای در موسیقی بومی کلهر ندارد. موسیقی اصیل کلهری بر پایهٔ سازهای رزمی و آیینی کهن مانند دهل، نی و کرنا استوار است.
۷-۹-۲. تحریف‌های زبانی
· نام صحیح: «کلهر» (نه کلهور، کلور یا کلهوار)
· این تحریف‌ها از گویش‌های بیرونی وارد شده‌اند
· نیاز به تصحیح در متون عمومی و دانشنامه‌ها
۷-۱۰. پیوست زبانی از ایران کهن تا کلهر امروز
· کلهری در شاخه شمالغربی زبان‌های ایرانی قرار می‌گیرد
· آثار زبانی برآمده از بستر زاگرسی و بیستونی است
· ساخت هجایی ساده (CVC/CV) مشابه خط میخی
· فقدان نشانه‌های زبان مهاجر یا وامگیری گسترده
· حفظ ریشه‌های واژگانی مشترک با فارسی باستان
۷-۱۱. نتیجه‌گیری
شواهد ارائه‌شده در این فصل نشان می‌دهد که گویش کلهری:
· بازمانده زنده زبان کهن زاگرس میانی
· وارث مستقیم فرهنگ مادی
· دارای تداوم گفتاری از دوران باستان
· نیازمند حفظ و مطالعه به دور از تحریف‌های غیرعلمی
· دارای استقلال زبانی و فرهنگی در میان گویش‌های منطقه
این گویش به عنوان میراث زندهٔ فرهنگی زاگرس میانی، نیازمند مطالعه‌ای دقیق و عاری از تحریف‌های غیرعلمی است. پژوهش‌های آینده باید بر اساس داده‌های بومی و با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد این گویش صورت پذیرد.
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
پژوهشگر فرهنگ و زبان قوم کلهر
تاریخ تدوین: ۱۴۰۳
منابع: بر اساس پژوهش‌های میدانی و تطبیقی در گویش کلهر
جدول ۷-۱: مقایسهٔ تحولات آوایی
| معنی | گویش کلهری | سورانی | کرمانجی | تحلیل زبان‌شناختی |
|---|---|---|---|---|
| کوه | کَش | کَژ | چییا | حفظ واج کهن /ʃ/ در کلهری |
| شعله | سوش | سۆژ | شعله | تحول /ʃ/ به /ʒ/ در سورانی |
| کوهنورد | کَشَوان | کَژوان | – | پسوند -وان در کلهری اصیل |
| افق | آسو | آسوک | ئاسمان | ساخت ساده‌تر در کلهری |
| آمدن | هآتِن | هاتن | hatin | حفظ واکهٔ کشیده |
جدول ۷-۴: تطبیق هجایی با خط میخی
| جملهٔ کلهری | آوانویسی | معادل خط میخی | تحلیل |
|---|---|---|---|
| چی مِ نَ کِیوَ | či me na keywa | 𐎩𐎡 𐎶𐎡 𐎴𐎠 𐎤𐎡𐎺𐎠 | ساختار CV/CVC |
| نان خِوآردم | nān xwārdəm | 𐎴𐎠𐎴 𐎧𐎺𐎠𐎼𐎭𐎶 | حفظ واج‌های کهن |
| بآوگ خآسِه | bāwg xāse | 𐎲𐎠𐎺𐎥 𐎧𐎠𐎿𐎡 | همخوانی آوایی |
مأخوذ از «فصل هفتم: تحلیل تطبیقی گویش کلهری» — یونس پرویز