از کلهر تا ماد؛ در جستوجوی ریشههای یک هویت زنده
پژوهش و نگارش: یونس پرویز
«از کلهر تا ماد» کوششی است برای پاسداری از میراث فرهنگی ایل کلهر و واکاوی ریشههای تاریخی آن در ژرفای تمدن زاگرس. نام این پژوهش به روشنی هدف آن را بیان میکند: پیگیری ردپای یک هویت زنده و امروزی (ایل کلهر) تا نخستین الگوهای تمدنی سازمانیافته در این جغرافیا (تمدن ماد).
هسته مرکزی پرسشها
این پژوهش در پی پاسخ به پرسشهای کلانی است که تاریخ منطقه را درمینوردد:
۱. با وجود نقش تاریخی مادها، چرا اسناد مکتوب و آثار برجایمانده از آنان، با عظمت ادعاشده در متون پسین، همخوانی ندارد؟
۲. آیا میتوان محوطههای باستانی مهمِ مدفونشده در منطقه کلهرنشین (از قلعههای مرکزی گیلانغرب و اسلامآباد غرب تا کاخهای اربابی و آتشکدههای سراب) را بقایای مراکز اداری، مذهبی و نظامی تمدن ماد دانست؟
۳. آیا الگوی سیستماتیک خاکسپاری و بایگانی شدن این نمادها، نشان از عملی عمدی برای محو حافظه مکانی این تمدن دارد؟
فرضیه راهبردی: تداوم یک جریان تمدنی
فرضیه اصلی این است که این پدیدهها تصادفی نیست. شواهد باستانشناسی، زبانشناسی و فرهنگ شفاهی، تداوم جریانی تمدنی را در منطقه زاگرس میانی نشان میدهند؛ جریانی که از دوران ماد، با پشت سر نهادن چالشهای تاریخی، در قالب ساختارهای ایلی تابآور – و بهطور خاص ایل کلهر – تداوم یافته و تا به امروز زنده مانده است.
تمایز و پیوند: کلید گشایش در گویش کلهری
در این مسیر، گویش کلهری به عنوان کلیدی برای گشودن این تاریخ، مورد تأکید ویژه است. این گویش، با حفظ واجها و واژگان کهن، نه تنها شاخهای از کردی جنوبی، بلکه بازماندهٔ مستقیمی از زبانهای کهن زاگرسی (مادی/پارسی باستان) محسوب میشود. تأکید بر استقلال این گویش، پاسخی است به کمتوجهی تاریخی و خطری که هویت آن را تهدید میکند.
ساختار پژوهش و یک دعوت
فصلهای این پژوهش، از ریشهیابی نامها و واژگان آغاز شده، ساختار ایلی، آیینها، موسیقی و باورها را درنوردیده و با تحلیل تداوم تاریخی به پایان میرسد. این جستوجو، بدون همراهی مردم کلهر و دوستداران تاریخ ایران ناتمام است. از هر سند، عکس تاریخی یا روایت شفاهی که میتواند پرتوی بر این مسیر بیفکند، استقبال میکنیم.
این مجموعه، بیش از هر چیز، دعوتی است برای نگریستن دوباره به زاگرس؛ نه به عنوان حاشیه، که به عنوان گاهوارهای تمدنی که تاریخش در سنگ قلعهها، در وزن هوره و در حافظه مردمانش، همچنان نفس میکشد.
یونس پرویز
پژوهشگر و پاسدار فرهنگ کلهر