اسب کردی – نماد پنجهزارسالهٔ یک تمدن
پیشدرآمد: اسب، همسفر تاریخ
پژوهشگر؛ یونس پرویز
در گسترهٔ کوهستانهای سرسخت زاگرس، هیچ موجودی همچون اسب با تاریخ و هستی مردمان این سامان درنیامیخته است. اسب کردی — که در زبان بومی اَسپ (Esp) خوانده میشود — تنها یک حیوان بارکش یا وسیلهٔ جابهجایی نیست؛ او همراه کوچ، همپای جنگ، محور آیین و نماد زندهٔ استقامت، زیبایی و شرافت تمدنی است که ریشه در سپیدهدم تاریخ ایران دارد.
این فصل به بررسی جایگاه این موجود اصیل بهعنوان میراث زندهٔ ژنتیکی–فرهنگی میپردازد؛ موجودی که پنج هزار سال زیست در زاگرس را بر پیکر خود حکاکی کرده است.
۱. چهرهٔ اسب کردی: تلفیق زیبایی و کارآمدی
ویژگیهای ظاهری و رفتاری اسب کردی او را سازگارترین موجود با جغرافیای زاگرس کرده است:
| ویژگی | توضیح | کارکرد در کوهستان |
|---|---|---|
| جثهٔ متوسط تا کمی کوچک، عضلانی | بدنی فشرده و چابک | حرکت ایمن در مسیرهای سنگلاخ و شیبهای تند |
| سینهٔ فراخ و پردیس | گنجایش زیاد ششها | توان استقامت در ارتفاع و سرمای زاگرس |
| پاهای کوتاهتر و سمهای بسیار سخت | ساختاری مقاوم | تحمل سنگهای تیز، پایداری در ناهمواری |
| پشت کوتاه و قدرتمند | بدنی مناسب حمل بار | توان بالا برای کوچ و جابهجایی آذوقه |
| خُلق هوشیار، مطیع و بااراده | واکنش سریع و هوشمند | همکاری بیدرنگ با سوار در جنگ و خطر |
این ترکیب شگفتانگیز حاصل هزاران سال گزینش طبیعی و تجربهٔ عملی دامداران و کوچروان زاگرس است.
۲. پیشینهٔ تاریخی: از سنگنگارهها تا دربار ماد
شواهد متنی و باستانشناختی حضور کهن اسب را در زاگرس تأیید میکند:
- سنگنگارههای زاگرس: در بسیاری از نقوش صخرهای کرمانشاه، اسبهایی دیده میشود که از نظر جثه و آرایش بدنی شبیه اسب کردی امروزند.
- دوران ماد: مادها یکی از نخستین حکومتهای سوارکار ایران بودند. چابکی و مقاومت اسبهای زاگرس پایهٔ اصلی سوارهنظام ماد را تشکیل میداد؛ نیرویی که بعدها الگوی هخامنشیان شد.
- منابع یونانی: مورخانی چون هرودوت از سوارکاران مادی یاد کردهاند که بر اسبهای کوچکجثه اما بسیار پرطاقت و سریع سوار میشدند.
۳. نقش اسب در چرخهٔ زندگی ایل کلهُر
در زندگی سنتی کلهُر، اسب یکی از ستونهای حیات اجتماعی، اقتصادی و نظامی بوده است:
| حیطه | نقش اسب | توضیح |
|---|---|---|
| کوچ (رَو / روَن) | مهمترین وسیلهٔ حمل | بدون اسب، کوچ هزاران رأس دام در کوهستان غیرممکن بود. |
| جنگ و دفاع (سِوآر) | همراه رزم | سوارکاران کلهر—«سِوارَیل کلهر»—به مهارت در تیراندازی از پشت اسب مشهور بودند. |
| اقتصاد و معیشت | سرمایهٔ اصلی | ارزش یک اسب اصیل گاه برابر چندین رأس گوسفند بود. |
| آیینها و مراسم | عنصر محوری | در تشییع، اسب فرد درگذشته با کَتَل سیاه پوشانده میشد؛ در جشنها نیز جایگاهی ویژه داشت. |
۴. واژهشناسی و نمادشناسی: اسب در زبان و اسطوره
زبان و فرهنگ فولکلور کلهری اهمیت اسب را آشکار میکنند:
واژگان اختصاصی در گویش کلهری:
- مآیین (Mayn): مادیان
- اَسپ (Esp): اسب نر
- کُری (Kùre): کرهاسب
- نو مآ (Nŵma): مادیان جوان
نمادشناسی:
اسب در باورهای بومی نماد آزادگی، وفاداری، شرافت و قدرتِ رامشده است. در داستانهای محلی، قهرمانان غالباً بر اسبهایی سوارند که گویی با صاحب خود همزباناند.
۵. جایگاه اسب کردی در کنار نژادهای دیگر ایران
| نژاد | زیستگاه | ویژگی | تفاوت با اسب کردی |
|---|---|---|---|
| کردی | زاگرس میانی (کلهُر، اورامان…) | مقاوم، همهکاره، چابک | سازگار با کوهستان، مناسبترین برای سختیهای زاگرس |
| ترکمن | دشتهای شمالشرق | سرعت و قد بلند | مناسب دشتهای باز؛ نه برای کوهستان |
| عرب | جنوب و جنوبغرب | زیبایی و تحمل گرما | مناسب مناطق خشک؛ کمتر سازگار با سرما و شیبهای تند |
این مقایسه نشان میدهد که اسب کردی نتیجهٔ مستقیم نیازهای زیستی مردم زاگرس و شرایط خشن آن است.
۶. تهدیدها و ضرورت پاسداری
امروزه این میراث کهن با خطرهای جدی روبهروست:
- کاهش جمعیت بهسبب جایگزینی وسایل نقلیه
- اختلاط کنترلنشدهٔ نژادی
- فراموشی دانش سنتی پرورش و تربیت اسب
حفظ این نژاد نیازمند برنامهریزی علمی و احیای دانش بومی است.
۷. جمعبندی: اسب به مثابهٔ یک متن فرهنگی
اسب کردی تنها یک حیوان نیست؛ او یک متن فرهنگی است:
- سندی تاریخی از پنج هزار سال زیست در زاگرس
- شاهکاری از همکاری طبیعت و انسان
- نمادی از هویت، مقاومت و آزادگی مردم کوهستان
پاسداری از این نژاد، پاسداری از یکی از کهنترین فصلهای مشترک تاریخ انسان و طبیعت در ایران است. اسب کردی—همچنان که بار تاریخ را بر پشت کشیده—اکنون حامل مسئولیت انتقال این میراث به آینده است.
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
بخشی از پروژۀ «از کلهر تا ماد»