فصل نهم: تحلیل تطبیقی،زبانشناسی
فصل نهم: تحلیل تطبیقی کلهری در چارچوب زبانشناسی تاریخی
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
۹-۱. مقدمه
کلهری به عنوان زبان بومی منطقهٔ زاگرس میانی ( گیلانغرب ، اسلام اباد )، همواره در کانون گمانهزنیهای زبانشناختی قرار داشته است. این فصل به بررسی جایگاه تاریخی این گویش و مقایسهٔ آن با گویشهای همجوار و زبانهای باستانی ایرانی میپردازد.
۹-۲. زیست و تمدن کهن در سرزمین کلهر
منطقه کلهر یکی از کهنترین مراکز زیست انسان در فلات ایران است:
شواهد باستانشناختی:
| دوره تاریخی | آثار کشف شده | قدمت |
|---|---|---|
| پارینهسنگی | ابزارهای سنگی | بیش از ۱۲۵ هزار سال پیش |
| مادها | محوطههای استقرار | هزاره اول قبل از میلاد |
| هخامنشی | کتیبههای بیستون | ۵۲۲-۵۲۶ قبل از میلاد |
| ساسانی | پلها و بناهای تاریخی | ۲۲۴-۶۵۱ میلادی |
- پیوستگی فرهنگی از پارینهسنگی تا هخامنشی
- بیستون و طاقوسان به عنوان بستر فرهنگی پیوسته
- استقرارهای مداوم انسانی از دوران پیشاتاریخ
۹-۳. تحلیل آواشناختی: نگهداری واجهای کهن
جدول مقایسه تحولات آوایی:
| معنی | کلهری | سورانی | کرمانجی | تحلیل زبانشناختی |
|---|---|---|---|---|
| کوه | کَش | کَژ | چییا | حفظ واج کهن /ʃ/ در کلهری |
| شعله | سوش | سۆژ | شعله | تحول /ʃ/ به /ʒ/ در سورانی |
| کوهنورد | کَشَوان | کَژوان | — | پسوند -وان در کلهری اصیل |
| افق | آسو/هآسو | هآسوک | ئاسمان | ساخت سادهتر در کلهری |
| آمدن | هآتِن | هاتن | hatin | حفظ واکه کشیده |
۹-۴. مقایسه واژگان پایه
جدول واژگان مربوط به فصلها:
| فصل | کلهری | سورانی | کرمانجی | لکی | تحلیل |
|---|---|---|---|---|---|
| بهار | بَهآر | بهار | بهار | وهار | یکسانی ریشه |
| تابستان | تآوسآن | هاڤین | هاڤین | هاوین | ریشه مستقل در کلهری |
| پاییز | پآیِز | پائیز | پایز | پاییز | یکسانی ریشه |
| زمستان | زِمسآن | زستان | زستان | زمستون | ساخت باستانی CVC |
جدول واژگان خویشاوندی:
| معنی | کلهری | سورانی | لکی | کرمانجی | تحلیل |
|---|---|---|---|---|---|
| مادر | دآلِگ | دایک | دا | دایک | ساختار کهنتر |
| پدر | بآوگ | باو | باو | باڤ | حفظ واکه ā |
| مادربزرگ | نَنگ | نانا | نانا | دایکا گهوره | معنای دقیقتر |
| پدربزرگ | باپیر | باوگورا | پیر | باپیر | ساختار اصیل |
| عمو | مَمو | مام | مام | مام | حفظ واجهای اصلی |
| دایی | خالُو | خاڵ | خاڵ | خاڵ | واکههای مشخص |
۹-۵. همخوانی با زبان کتیبه بیستون
جدول تطبیق هجایی با خط میخی:
| جمله کلهری | آوانویسی | معادل خط میخی | تحلیل |
|---|---|---|---|
| چی مِ نَ کِیوَ | či me na keywa | 𐎩𐎡 𐎶𐎡 𐎴𐎠 𐎤𐎡𐎺𐎠 | ساختار CV/CVC |
| نان خِوآردم | nān xwārdəm | 𐎴𐎠𐎴 𐎧𐎺𐎠𐎼𐎭𐎶 | حفظ واجهای کهن |
| بآوگ خآسِه | bāwg xāse | 𐎲𐎠𐎺𐎥 𐎧𐎠𐎿𐎡 | همخوانی آوایی |
کلهری حدود ۸۵-۹۰٪ با نظام هجایی زبان بیستون همخوانی دارد.
۹-۶. ریشهیابی تاریخی: دیاکو و آکو
نام «آکو» (Ākū) در گویش کلهری صورت سادهشده و بومی «دیاکو» (بنیانگذار پادشاهی ماد) است. این شباهت نشانگر تداول فرهنگی و زبانی منطقه از دوران ماد تا به امروز است.
۹-۷. شعر حماسی کلهری
نمونهای از شعر حماسی میرزا کیخسرو پرواره:
متن کلهری:
“ئەکبەرخان و داوودخان، دو شیر زاگرسین
بۆ خەڵک و خاک و نام، سەر نادەن خوار
نیشتمان هەردوو نازە، لە گیلان و دشت و بەرز
هەڵگرتن ڕەیت و دار، بۆ ئیلو خەڵکەوار”
ترجمه:
“اکبرخان و داوودخان، دو شیر زاگرساند
برای مردم و خاک و نام، سر فرود نمیآورند
هر دو ناز وطناند، از گیلان و دشت و کوه
پرچم و دار را برای ایل و مردم خود بر دوش میکشند”
۹-۸. نقد جامع نظریههای ناصر رزازی
۹-۸-۱. نقد تفسیر «کلهر» به «کل ور»
ناصر رزازی در آثار خود نام «کلهر» را به صورت «کل ور» تغییر داده و آن را به معنای «قوچ جلو» تفسیر کرده است.
خطاهای روششناختی:
- تغییر خودخواسته واج «ر» به «ور» بدون پایه زبانشناختی
- عدم تمایز میان گویش کلهری با گویشهای لری و لکی
- ارائه معانی ذهنی بدون پشتوانه میدانی و تاریخی
پیامدهای این تحریف:
- تحریف هویت فرهنگی ایل کهن کلهر
- ایجاد سردرگمی در مطالعات زبانشناختی
- القای ارتباط نادرست بین نام کلهر و معانی بیربط
۹-۸-۲. نقد تفسیر «تموره/تلمور»
خطای تفکیک دوبخشی:
- تقسیم «تلمور» به «تل» (سیم یا ساز) و «مور» (شیون یا نوحه) مبتنی بر موسیقی سورانی است
- در گویش کلهری، چنین تفکیک و ترکیبی سابقه ندارد
- قضاوت زبانی صرفاً بر پایه تطبیق موسیقایی بیرونی نادرست است
بیتوجهی به نظام واجی کلهری:
- در کلهری، واکهها و واجها معناساز هستند
- تغییر یک واکه میتواند معنی را کاملاً دگرگون کند
- «تموره» با «تلمور» از نظر واجی و واجآرایی کاملاً متفاوت هستند
۹-۸-۳. پیامدهای عملی این خطاها
تحریف هویتی:
- الصاق واژهها و نمادهای کلهری به گفتمانهای بیرونی
- پاک شدن معنای اصیل محلی و جایگزینی تفسیرهای غیربومی
- از دست رفتن تمایزهای فرهنگی و زبانی منطقه
آسیبهای علمی:
- ایجاد دادههای نادرست در مطالعات زبانشناختی
- گمراه کردن پژوهشگران آینده
- تقویت کلیشههای نادرست درباره یکپارچگی گویشهای کردی
۹-۹. تمایزهای فرهنگی و زبانی
۹-۹-۱. مسئله تموره
ساز «تموره» سازی آیینی در میان یارسانیان و هورامیهاست و هیچ سابقهای در موسیقی بومی کلهر ندارد. موسیقی اصیل کلهری بر پایهٔ سازهای رزمی و آیینی کهن مانند دهل،دف، نی و کرنا استوار است.
۹-۹-۲. تحریفهای زبانی
- نام صحیح: «کلهر» (نه که لهور، کلور یا کلهوار)
- این تحریفها از گویشهای بیرونی وارد شدهاند
- نیاز به تصحیح در متون عمومی و دانشنامهها
۹-۱۰. پیوست زبانی از ایران کهن تا کلهر امروز
- کلهری در شاخه شمالغربی زبانهای ایرانی قرار نمیگیرد
- وخود مستقل از هر نوع گویشی درکردی هست بومی بودن
- آثار زبانی برآمده از بستر زاگرسی و کلهری است
- ساخت هجایی ساده (CVC/CV) مشابه خط میخی
- فقدان نشانههای زبان مهاجر یا وامگیری گسترده
- حفظ ریشههای واژگانی مشترک با فارسی باستان
۹-۱۱. نتیجهگیری
شواهد ارائهشده در این فصل نشان میدهد که گویش کلهری:
- بازمانده زنده زبان کهن زاگرس میانی
- وارث مستقیم فرهنگ مادی
- دارای تداوم گفتاری از دوران باستان
- نیازمند حفظ و مطالعه به دور از تحریفهای غیرعلمی
- دارای استقلال زبانی و فرهنگی در میان گویشهای منطقه
این گویش به عنوان میراث زندهٔ فرهنگی زاگرس میانی، نیازمند مطالعهای دقیق و عاری از تحریفهای غیرعلمی است. پژوهشهای آینده باید بر اساس دادههای بومی و با توجه به ویژگیهای منحصر به فرد این گویش صورت پذیرد.
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
پژوهشگر فرهنگ و زبان قوم کلهر
تاریخ تدوین: ۱۴۰۳
منابع: بر اساس پژوهشهای میدانی و تطبیقی در زبان کلهری