فصل پنچم: آیینهای سوگ
فصل پنجم: آیینهای سوگ و باورهای مرگی در ایل کلهر
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
مقدمه: جهانبینی فرهنگی در برابر مرگ
در میان ایل کلهر، همانند بسیاری از طوایف کرد، آیین مرگ و سوگواری تنها یک رسم اجتماعی نیست، بلکه جلوهای ژرف از باورها و احترام به درگذشتگان است. در فرهنگ کهن این مردم، مرگ پایان راه نیست، بلکه گذاری است از جهانی به جهانی دیگر؛ باوری که بر اساس آن، روح انسان پس از جدایی از کالبد مادی، در پی آرامش و خیرات بازماندگان به سر میبرد. این نگرش، اساس شکلگیری مناسک و رفتارهای آیینی پس از مرگ را در جامعه کلهر تشکیل داده است.
آغا میرو: تشییع آیینی و نمادین
یکی از کهنترین و شناختهشدهترین آیینهای مرتبط با مرگ در میان مردم کلهر، مراسم آغا میرو است.
ریشهشناسی واژه آغا میرو:
| جزء واژه | معنی | توضیح |
|---|---|---|
| آغا | اشاره به بزرگان و صاحبمنصبان | احترام به مقام متوفی |
| میرو | از “می+رو” به معنای “میرود” | حرکت استمراری و گذار |
| ترکیب | «بزرگ میرود» یا «آقا در حال رفتن است» | بیان احترامآمیز برای درگذشته |
اجرای آیین آغا میرو:
این آیین که امروزه بهصورت محدود در برخی روستاها و نواحی مرزی کلهرنشین برگزار میشود، شامل این عناصر است:
عناصر آیین آغا میرو:
| عنصر | نقش و عملکرد | نمادگرایی |
|---|---|---|
| تشییع پیکر | همراهی پیکر مردان بزرگ و محترم | احترام به مقام متوفی |
| اسب | همراهی اسب در مراسم | نماد قدرت و منزلت مرد |
| طبل (تبل) | نواخته شدن در مراسم | اعلام و همنوایی با روح |
| شیپور (شیپوز) | نواخته شدن در مراسم | بدرقه کردن روح |
| پارچه سیاه (کتل) | بر پشت اسب بسته میشود | نماد گذر و جدایی |
| اشعار حزنانگیز | خوانش توسط مردان | بازگو کردن یاد و دلاوریهای متوفی |
نغمههای سوگ: اشعار و آواهای بدرقه
در این آیین، گروهی از مردان با خواندن ابیات محلی، یاد و دلاوریهای متوفی را با آوایی سوزناک بازگو میکنند.
ویژگیهای اشعار سوگ:
| ویژگی | توضیح |
|---|---|
| وزن و آهنگ | اجرا در وزن و آهنگ خاص |
| حالت | حالتی مرثیهوار و حماسی |
| هدف | جاودانهسازی یاد متوفی |
نقش سازها در آیین سوگ:
| ساز | نقش | باور عمومی |
|---|---|---|
| طبل (تبل) | نمایش و اعلام | راهگشایی برای روح |
| شیپور (شیپوز) | همنوایی با روح | بدرقه روح به جهان دیگر |
باور به خیرات و تداوم یاد
در فرهنگ کلهر، باور بر این است که هر نیکی و خیراتی که بازماندگان انجام دهند، به روح متوفی در جهان دیگر میرسد.
رسوم مرتبط با خیرات:
| رسم | زمان اجرا | عملکرد | باور مرتبط |
|---|---|---|---|
| قربانی کردن | روز یا شب پس از خاکسپاری | پخش غذای قربانی میان نیازمندان | رسیدن خیرات به روح |
| قربانی شب اول قبر | شب پس از خاکسپاری | قربانی برای کاستن از سختیهای روح | تسهیل گذار روح |
| خیر و یاد | روزهای پس از مرگ | برگزاری مراسم یادبود | تداوم پیوند با متوفی |
باور عمومی:
در بسیاری از مناطق کردنشین، در “شو شیم” قربانی (ذبح گوسفند) انجام میگیرد. این کار چندین دلیل نمادین دارد:
صدقه برای میت: گوشت قربانی به عنوان صدقه برای آرامش روح متوفی ذبح میشود.
اطعام مهمانان: از گوشت قربانی برای تهیه غذای اصلی برای تمامی حاضرین در مراسم استفاده میشود. این عمل نشانهای از مهماننوازی و تقسیم غم با جامعه است.
یک عمل خیر: این کار به عنوان یک عمل نیک برای فرد درگذشته ثبت میشود.
اگرچه این رسوم امروزه رنگ و بوی اسلامی به خود گرفتهاند، ریشه در باورهای دیرین مردم به پیوند ناگسستنی جهان زندگان و مردگان دارند.
نمادهای آیینی و تحولات تاریخی
نمادهای آیینی آغا میرو:
| نماد | معنی نمادین | تحولات تاریخی |
|---|---|---|
| اسب | نماد قدرت و منزلت مرد | تداوم از دوران باستان |
| کتل (پارچه سیاه) | نماد گذر و جدایی | کاربرد محدود در دوره معاصر |
| تبل و شیپوز | نشانهی بدرقه کردن روح | جایگزینی با نوحهخوانی اسلامی |
امروزه بخشهایی از این آیین کمرنگ شده یا با شکلهای اسلامیتر جایگزین گردیده، اما نشانههایی از آن در حافظه شفاهی پیران ایل هنوز زنده است.
ریشهیابی تاریخی: تداوم باورهای کهن
هرچند نمیتوان این آیینها را بهطور قطع به دورهای خاص از پیش از اسلام نسبت داد، اما شباهت ساختار و عناصر آن با آیینهای کهن ایرانی و مردمان زاگرسنشین، حاکی از ریشههایی بسیار دور دارد.
مقایسه با آیینهای کهن:
| آیین کلهری | مشابهت با آیینهای کهن | تحولات |
|---|---|---|
| آغا میرو | مشابهت با آیینهای تشییع مادی | تلفیق با عناصر اسلامی |
| قربانی برای مرده | مشابهت با آیینهای زرتشی | اسلامیسازی ظاهری |
| باور به جهان پسین | تداوم باورهای ایرانی باستان | تطبیق با مفاهیم اسلامی |
در طول سدهها، این سنتها با باورهای اسلامی درآمیخته و چهرهای تازه یافتهاند، اما جوهره آنها—یعنی احترام به روح و تداوم یاد متوفی—همچنان در دل مردم پابرجاست.
تحلیل انسانشناختی آیینهای سوگ
کارکردهای اجتماعی آیینهای سوگ:
| کارکرد | توضیح | نقش در جامعه |
|---|---|---|
| کارکرد عاطفی | تخلیه هیجانات سوگ | سلامت روانی جامعه |
| کارکرد اجتماعی | انسجامبخشی به جامعه | تقویت پیوندهای اجتماعی |
| کارکرد فرهنگی | انتقال باورها و ارزشها | تداوم هویت فرهنگی |
| کارکرد نمادین | بیان مفاهیم انتزاعی | درک فلسفه مرگ و زندگی |
نتیجهگیری: آیین به مثابه حافظه جمعی
آیین آغا میرو و دیگر مراسم سوگواری سنتی در میان کلهرها، بازماندهی بخش مهمی از فرهنگ شفاهی و هویت آیینی این قوم است. این آیینها، بیآنکه نیاز به سند تاریخی مکتوب داشته باشند، تصویری زنده از پیوستگی نسلها و باور به ماندگاری روح در ذهن مردم ارائه میدهند.
ویژگیهای متمایز آیینهای سوگ کلهری:
۱. تلفیق کهن و نو: آمیزهای از باورهای باستانی و اسلامی
۲. نمادگرایی عمیق: هر عنصر حامل معنایی نمادین
۳. کارکرد چندلایه: همزمان برآورنده نیازهای عاطفی، اجتماعی و فرهنگی
۴. انعطافپذیری: توانایی تطبیق با شرایط زمانی مختلف
در این فرهنگ، مرگ پایان نیست، بلکه تداوم حضور در یاد مردمان است؛ و هر «خیر و یاد»، هر صدای تبل و هر پارچه سیاه بر اسب، نشانهای است از ایمان به این پیوند جاودانه.
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
این فصل بخشی از مجموعه پژوهشی «تاریخ و فرهنگ ایل کلهر» است.