پیشگفتار: شاهان ماد و زیرساختهای تمدن ماد
شاهان ماد و زیرساختهای تمدن ماد**
از مجموعه «از کلهر تا ماد. روایت نابودی یک فرهنگ»
پژوهشگر: یونس پرویز
پیشگفتار: شاهان ماد و بنیانگذاری اولین تمدن حکومتی ایران
۱. مقدمه: برآمدن اولین حکومت ایرانیان
پیدایش دولت ماد را ابتدا شروع به کار سازمانیافته قبایل ایرانی زاگرس برای ساختن یک قدرت سیاسی پایدار دانست. روایتهای رسمی ما را مقدمهای کوتاه برای ظهور هخامنشیان نشان میدهند، شواهد تاریخی و باستانشناسی را بیان میکند که مادهای بنیانگذاران اولین حکومتهای فلات ایران بودند . تمدنی که بر چهار پایه شکل گرفت:
- ایجاد ساختار سیاسی و قضایی
- شروع شهرسازی و ایجاد دژهای حکومتی
- اتحاد اقوام زاگرس و ساماندهی قبایل
- فروپاشاندن قدرت آشور
نماد هورامَزدا در قزقاپان
در آرامگاه قزقاپان، واقع در سلیمانیه ، یکی از این نمادهای باستانی دیده میشود:
هورامَزدا با چهار بال و «بَرِسَم» در دست.
این نگاره، از دوران ماده برجای مانده و یکی از قدیمی ترین تصاویر خدای آسمان، روشنایی و دادگری در سنت های ایرانی است. نمادی که بعدها در دوره هخامنشی بازتولید شد، نه خلق ابتدایی از سوی آنان.
- https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/75/Zoroastrianism_Tomb_Sulaymaniyah_province_21.JPG
۲. شجره و ترتیب شاهان ماد
با این منابع نوشتاری از ماده اندک است، اما داده آشوری، بابلی و یافتههای باستانشناسی فهرست نسبتاً مطمئنی از شاهان ماد ارائه میکند:
2.1. آکو (دِیائوکو / Deioces) – بنیانگذار ماد
- ایجاد اولین نظام قضایی و اداری
- قدرت قبایل
- بنیانگذاری اولین شهر حکومتی
2.2. فرورتیش (Phraortes)
- اتحاد قبایل زاگرس
- توسعه مرزهای ماد
- آغاز نبردهای جدی با آشور
2.3. کیاکسار (Cyaxares / هوخشتره)
- ایجاد سپاه منظم با تقسیمبندی کارکردی
- پیروزی بزرگ بر عاشورا (612 پ.م)
- تبدیل ماد به قدرت اصلی منطقه
2.4. ایشتوویگو (Astyages / اِستیاغ) -اسایاخ
نقش برجسته حجاری شده در زیر آن متعلق به دوره ماد باشد و دکان داوود مقبره آستیاگ باشد.
جایگاه دینی
- اوج ثبات و سازمان سیاسی ماد
- روابط دیپلماتیک تخصصی
- کاهش منابع تاریخی درباره حکومت او بهدلیل حذف سازمانیافته در عصر هخامنشی
در دورهٔ هخامنشی، نقش شاهان ماد عمداً کمرنگ شد. سکوت غیرعادی کتیبهٔ بیستون درباره قدرت سیاسی ماد، نمونهای از این حذف است.
۳. زیرساخت های سیاسی، عمرانی و نظامی موادا
۳.۱. نظام و سیاسی اداری
- ایجاد حکومت مرکزی
- آغاز روند قانونمداری و دادرسی
- ساماندهی خراج و مالیات میان قبایل زاگرس
۳.۲. زیرساخت های عمرانی
یافته های باستان شناسی نشان می دهد:
- ساخت دژها و سکونتگاههای حکومتی در غرب زاگرس
- ایجاد مسیرهای ارتباطی میان اکباتان، زاگرس و میانرودان
- شکلگیری شبکه شهری که بعدها پایه شهرهای هخامنشی شد
۳.۳. سازمان نظامی
- اصلاحات بنیادی توسط کیاکسار
- تقسیم سپاه به دسته های تخصصی
- پیروزی نهایی بر آشور نتیجه همین ساماندهی نظامی بود
۴. نقش زاگرس و قبایل آن در شکل گیری تمدن ماد
زاگرس فقط یک جغرافیا نبود؛ قلب فرهنگی، سیاسی و هویتی ماد بود.
نواحی فوقالعادهای که امروز با نامهای اصلی زیر میشوند، بخش قلمرو و تمدن ماد را شکل میدادند:
- کلهر (گیلانغرب، اسلامآباد، ماهیدشت، بخشهای ویژه از کرمانشاه، ایوانغرب و…)
- قلخانی/گوران (صحنه، کنگاور، هرسین و…)
- شوانکاره (اسدآباد و بخشهای بزرگی از همدان)
- جوانرود، پاوه و حوزه هورامی
- سنندج، ارومیه و حوزهٔ جاف و سورانی
- ایلام و مناطق کوردنشین وابسته (ملکشهی، ارکوازی و…)
- بخشهای تحقیقاتی از عراقی کنونی
این حوزه فرهنگی، بعدها نیز هویت زبانی بومی خود را حفظ کرد؛ بازماندههایی که امروز در گویش کلهری و برخی گویشهای دیگر کوردی دیده میشوند.
در این پروژه، منطقهٔ کلهر – بهویژه گیلانغرب و اسلامآباد غرب – بهعنوان هویتی ماد دیده میشود، نه حاشیه جغرافیایی.
۵. زمینهسازی برای حمله به بزرگ به عاشورا
پیروزی ۶۱۲ پ.م برای آشور یک قرن جستجو و بنیانگذاری بود. مادها باید:
- اتحادهای قبیلههای ایجاد میکردند
- مسیرهای جنگ و دشتهای زاگرس را امن میکردند
- دژهای مرزی را تقویت میکردند
- بابلیها دیپلماسی دقیق میکردند
این زیرساختها، پایهی سقوط یکی از قدرتمندترین امپراتورهای باستان شد.
۶. آیا مادهای اولیه از نقش بیستون هستند؟
یک فرضیه مهم میگوید:
- مادها پیش از داریوش، نقش حکومتی یا مذهبی در بیستون داشتهاند.
- جایگاه بیستون، مرکز زاگرس و مسیر اصلی ماد، این نظریه را تقویت می کند؛
- آثار تراشخوردهای که زیر نقش منتصب به داریوش، نشانگر وجود نقش یا کتیبههای قدیمیتر است.
- داریوش همان مکان مادها را برای بازنویسی قدرت خود انتخاب کرد.
این فرضیه در پروژه «از کلهر تا ماد» ویژهای دارد، زیرا گویش کلهری – بهعنوان یک زبان بومی زاگرس – خود نشانای زنده از همان سنت فرهنگی و هویتی ماد است.
(توضیح: گویش کلهری فقط مختصر ایل کلهر نیست و تعداد زیادی از شاخههای الی کوردی با تفاوتهای لحجهای مشابه آن سخن میگویند.)
۷- نتیجه گیری
فصل اول نشان می دهد که مادها:
- اولین دولت ایرانی را ساختند
- زیرساخت های نظامی و دیپلماتیک را بنیان گذاشتند
- آشور را نابود کردند
- پایههای تمدن سیاسی ایران را بنا نهادند
- و در نهایت، بخش بزرگی از میراثشان در روایت های بعدی کمرنگ شد.
از مجموعه «از کلهر تا ماد. روایت نابودی یک فرهنگ»
پژوهشگر: یونس پرویز