فصل دوم: ریشهیابی واژهٔ «کلهر»
فصل دوم: ریشهیابی واژهٔ «کلهر»
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
۱.۱. تحلیل ساختواژی و معناشناسی برپایه پژوهش میدانی
برپایه مشاهدات میدانی، گفتوگو با سالخوردگان ایل و بررسی نشانههای زبانی در منطقهٔ گیلانغرب و کرمانشاه، معنای واژهٔ «کلهر» را میتوان در قالب جدول زیر خلاصه کرد:
| جزء واژه | خط لاتین | تلفظ | معنی در گویش کلهری | نقش نمادین |
|---|---|---|---|---|
| کَل | Kal | /kal/ | قوچ نر بالغ | نماد قدرت، فرماندهی و پیشاهنگی |
| هَور | Hûr | /huːr/ | کوه بلند، بلندی طبیعی | نماد عظمت، استواری و سربلندی |
| کلهر | Kalhûr | /kalhuːr/ | قوچِ کوهی | رهبر ایستاده و استوار |
تحلیل تطبیقی و نقد تحریفهای زبانی
استاد ناصر رزازی اشاره کردهاند که ترکیب «کَل وَر» یا «کِل وِر» — که به معنی «کَل پیش رو» تفسیر شده — در گویشهای سورانی و لکی شاید از نظر آوایی معنا ومفهوم داشته باشد ولی در گویش کلهری اصالت و استقلال ریشهشناسی واژه را از دست میدهد
تحلیل زبانشناختی نام «کلهر»
در زبان کلهری، حساسیت واجها و واکهها بهحدی است که تغییر یک واج میتواند معنای کامل واژه را دگرگون سازد. بررسی ریشهشناختی نام «ایل کلهر» نشان میدهد که تنها صورت صحیح و دارای معنا، «کَلهُر» (Kalhur) است که از دو جزء باستانی «کَل» به معنای «قوچ نر» و نماد قدرت، رهبری و فرماندهی در فرهنگ pastoralism زاگرس، و «هَور» از ریشه ایرانی باستان *hawra- به معنای «کوه» و اشاره به زیستگاه اصلی ایل تشکیل شده است.«در جهانبینی باستان، بلندترین نقاط (کوهها) نخستین جایگاههای تابش خورشید و بنابراین مقدس شمرده میشدند» ترکیب این دو جزء، معنای «قوچ کوهستان» را میسازد که بهطور نمادین بیانگر قدرت، اصالت و پیوند ناگسستنی ایل کلهر با جغرافیای زاگرس است.
در نوشتار فارسی، واکهٔ «ُ» در «کَلهُر» حائز اهمیت است چرا که تمایز واجی با واژههای مشابه را ایجاد میکند، ارتباط معنایی با «هَور» (کوه) را حفظ مینماید و ساختار آوایی اصیل زبان کلهری را نمایان میسازد. تحریفهای زبانی مانند «کله ور»، «کلور» یا «کلهوار» نه تنها از پایه زبانشناختی بیبهرهاند، بلکه هویت فرهنگی و تاریخی این ایل کهن را مخدوش میسازند. حفظ تلفظ و نگارش صحیح «کَلهُر» پاسداری از میراث زبانی و فرهنگی نیاکان است.
واژهٔ «کَلهُر» بهمعنای «قوچ کوه بلند» است. در برخی تفاسیر، از آنجا که قوچها از لب پرتگاهها (هَور) تردد میکنند، «هَور» به «درهٔ عمیق» نیز تعبیر شده که باز با معنای واژهٔ «کَل» همخوانی دارد.
۱.۲. شاهد باستانشناختی: پل ساسانی «کلهر»
- تحلیل معناشناختی نام پل کلهر
- . شاهد باستانشناختی: پل ساسانی «کلهر»
- تاریخچه و اهمیت راهبردی پل:
- پل تاریخی کلهر بر روی رودخانه کشکان،بنایی استراتژیک است که در ادوار مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. بر پایه روایتهای تاریخی و شواهد باستانشناختی، ساخت اولیه این پل به دورۀ هخامنشیان میرسد و به عنوان بخشی از راه شاهی که پایتختهای هگمتانه (همدان) و شوش را به هم پیوند میداده، بنا شده است. این پل در دوران ساسانیان مرمت و بازسازی شد و شکل کنونی آن عمدتاً مربوط به دورۀ اسلامی و به ویژه زمان بدر بن حسنویه (۳۷۴ هجری قمری) است. این تداوم استفاده، گواه اهمیت حیاتی این گذرگاه در شبکه ارتباطی غرب ایران در طول تاریخ است.
- تحلیل معناشناختی نام پل کلهر:
- نامگذاری این پل استراتژیک به نام«کلهر» — با پیشینهای که به هخامنشیان میرسد — از لحاظ تاریخی و معناشناختی حائز اهمیت بسیار است. این نامگذاری به وضوح نشان میدهد که این شاهراه حیاتی یا در قلمرو سرزمینی ایل کلهر قرار داشته، یا مسیر ارتباطی اصلی به سوی سرزمین این ایل بوده است. در دوران باستان، نامگذاری بناهای استراتژیک همچون پلها عموماً بر اساس مقصد، کارکرد یا قلمرویی که به آن تعلق داشته انجام میشده است. بنابراین، وجود پلی با این نام — آن هم بر یکی از شاهراههای مهم باستانی — خود گواهی است بر گستردگی قلمرو، نفوذ سیاسی و اهمیت فرهنگی ایل کلهر در ادوار کهن، به گونهای که حتی گذرگاههای شاهانه نیز به نام این ایل ثبت شدهاند. این موضوع به روشنی هرگونه ادعای مهاجرت متأخر ایل کلهر را رد کرده و بر اصالت، قدمت و مرکزیت کهن این ایل در جغرافیای زاگرس صحه میگذارد. نام «کلهر» بر این پل، نه یک نامگذاری تصادفی، بلکه تأییدی سنگشده بر سکونت دیرپای این ایل در قلب راههای ارتباطی امپراتوریهای ایران است.
۱.۳. یادداشت آوایی، واجی و تحلیل تطبیقی
| زبان / گویش | صورت واژگانی | تلفظ | معنی |
|---|---|---|---|
| کلهری | Kal-hûr | /kalhuːr/ | قوچ + کوه = قوچ کوهی |
| سورانی/لکی | Kel-wer / Kal-wer | /kɛlwɛr/ | ? |
| فارسی میانه (ساسانی) | Kalag | /kalag/ | طایفه، دودمان |
| اوستایی | hvar / خور | /hvar/ | خور / هور (خورشید) |
| مادی | *Hûr | /huːr/ | بلندی |
تحلیل و نتیجهگیری تطبیقی
- صورت «کلهر» (Kal-hûr) در گویش کلهری شکل صحیح و اصیل است. تلفظ «کَل» با فتحه و «هَور» با واکه بلند، معنای مورد نظر را میسازد. هرگونه تغییر واکه، معنی را کاملاً متحول میکند.
- تفسیر این واژه در قالب سورانی یا لکی («کَل وَر» یا «کِل وِر») به نتیجه نمیرسد، چرا که این ترکیب در آن گویشها از نظر آوایی و معنایی نامفهوم یا دگرگون است. این موضوع، اصالت و استقلال ریشهشناسی واژه در خود زبان کلهری را تأیید میکند.
- صورت فارسی میانه «Kalag» احتمالاً بر مفهوم گروهی و ایلیاتی نام «کلهر» تأثیر داشته است.
- ریشه اوستایی «hvar» و مادی «*Hûr» نشان میدهد که جزء دوم واژه («هور») تحول معنایی یافته و به «کوه بلند» (نخستین جایگاه تابش خور / هور) اطلاق شده است.
- این هم ریشگی زبانی گواه آن است که زبان کلهری و موسیقی آن از سرچشمهای واحد برخاستهاند؛ هر دو میراثدار جهانبینی باستانی زاگرساند که در آن صدا و واژه یکی بودهاند.
نکته کلیدی آواشناسی
حساسیت واکهها در کلهری به حدی است که تغییر یک واکه، معنای کامل کلمه را مخدوش میسازد. بنابراین، تنها صورت صحیح و دارای معنی، «کَلهر» است.
۱.۴. جمعبندی و برداشت نمادین
قوچ با شاخهای منحنیاش، نمادی از قدرت، حفاظت، و راهنمایی است. در برخی تمدنهای باستانی مانند مادها، هخامنشیان و اورارتو، قوچ حیوان مقدسی بوده و اغلب کنار گورهای سلطنتی دیده شده است
در فرهنگ ایل کلهر
- «قوچ (کَل)» نشانهٔ فرماندهی، غیرت و پیشاهنگی است.
- «کوه (هور)» نماد عظمت، استواری و سربلندی است.
از پیوند این دو نماد، نام «کلهر» شکل گرفته است؛ نامی که معنای فرهنگی آن «رهبر ایستاده و استوار» یا به تعبیری «پیشوای پابرجا و نیرومند در کوهستان» است. این معنا با زیست ایلی، جغرافیای کوهستانی و روحیهٔ مقاوم مردم کلهر کاملاً سازگار است. شاهد ساسانی پل «کلهر»، قدمت و اصالت این هویت را در خاک غرب ایران مهر تایید میزند.
یادداشت: این نوشتار بخشی از پژوهشی گسترده دربارهٔ تاریخ، ساختار و شاخههای اصلی کلهر است که به کوشش یونس پرویز در حال تدوین میباشد.