فصل هفتم: گاهنامه و نظام فصلی
فصل هفتم: گاهنامه و نظام فصلی ایل کلهر
پژوهش و نگارش: یونس پرویز
مقدمه
در ادامهٔ پژوهش «تدوین تاریخ کلهر»، این فصل به بررسی گاهنامه و نظام فصلی ایل کلهر اختصاص دارد؛ بخشی از فرهنگ زیستی و اجتماعی این ایل که پیوندی ناگسستنی با طبیعت و زمان دارد. گاهنامهٔ کلهری، بازتابی از تجربهٔ زیستهٔ نسلها در دل اقلیم کوهستانی و گرمسیری زاگرس است؛ جایی که تغییرات فصل، نه تنها در کشاورزی و دامداری، بلکه در زبان، باور و آیین مردم نیز بازتاب یافته است.
چهار فصل در گویش کلهری و بازتاب آن در زبان زاگرسی
در گویش کلهری، نامهای چهار فصل سال ساختی کهن و طبیعی دارند که از الگوهای زبانی ایرانی زاگرسی پیروی میکنند. ویژگی بارز در این واژهها، فشردگی آوایی، حذف واکههای میانی و حفظ واجهای باستانی است.
جدول چهار فصل در گویش کلهری:
| فصل | واژه کلهری | آوانویسی | معنی | ریشهشناسی و توضیح |
|---|---|---|---|---|
| بهار | بَهآر | /bəhɑːr/ | زمان رویش و شکفتن | از bahār- ← اوستایی vaharə- (شکوفا شدن) |
| تابستان | تآوسآن | /tawsɑːn/ | زمان گرما و تابش | از tāvistān ← ریشه tāwa- (تابیدن، گرما) + -stān |
| پاییز | پآیِز | /pɑːjiz/ | پس از تابستان، زمان برداشت | از pāti-zim- (پس از زمستان) ← فارسی میانه pāyiz |
| زمستان | زِمسآن | /zəmsɑːn/ | زمان سرما و برف | از zəməstāna- (اوستایی)، فصل سرد سال |
ویژگیهای آوایی:
- حذف واجهای فرعی مانند «ت» در «زمستان» → «زِمسآن»
- فشردگی هجایی در «تآوسآن» و «پآیِز»
- تداوم الگوی واکهٔ کشیدهٔ /ɑː/ در همهٔ فصول
این همریختی آوایی، نشان از تداوم لایهای بسیار کهن از زبان ایرانی زاگرسی در گویش کلهری دارد؛ جایی که طبیعت و فصلها نه تنها در واژگان، بلکه در صدا و آهنگ گفتار نیز بازتاب یافتهاند.
گاهنامه و نظام فصلی ایل کلهر
گاهنامهٔ کلهری در واقع نوعی نظام زمانی طبیعی است که بر پایهٔ مشاهدهٔ مستقیم تغییرات آبوهوا، رویش گیاهان و رفتار دامها شکل گرفته است.
ویژگیهای اصلی:
- آغاز بهار یک ماه زودتر از تقویم رسمی فارسی
- انتقال گفتاری و تجربی در طول قرنها
- شناخت زمان از طریق نشانههای طبیعی
- هر اصطلاح حامل تجربهٔ زیستی نسلهای پیدرپی
اصطلاحات کلیدی در گاهنامهٔ کلهری
جدول اصطلاحات فصلی کلهری:
| اصطلاح | آوانویسی | معنی و کاربرد |
|---|---|---|
| خَرگه واو مور | Ḵarge va û Mor | زمان بارانهای سنگین و سیلابی – هشدار برای نزدیک نبردن چهارپایان به آب |
| بِزِن قَطگه | Bezen Qaṭge | سرمای سخت زمستان در چلهٔ بزرگ – دشواری چرای دام |
| سهشِش | Se Şeš | سه دورهٔ ششروزه از سرمای سنگین (دوبار در بهمن، یکبار در اسفند) |
| گیاه گَنان | Giyah Ganan | دورهٔ خشک شدن و سبز شدن گیاهان در اواخر بهار – گیاهان نیمهپژمرده |
| کُر سیا | Kor Sia | نشانهٔ پایان زمستان و آغاز بهار – ظهور نخستین جوانهها |
کوچ و نظام فصلی
زندگی کوچنشینی ایل کلهر کاملاً با این نظام زمانی هماهنگ بود:
جدول نظام کوچ فصلی:
| فصل | نوع کوچ | مناطق | فعالیتها |
|---|---|---|---|
| قشلاق (زمستان) | کوچ به نواحی پاییندست | گیلانغرب و اسلامآباد غرب | پناهگیری در مناطق گرمتر |
| ییلاق (بهار و تابستان) | کوچ به مناطق مرتفعتر | چله، گواور، قلاچه و میلگه | چرای دام در مراتع سرسبز |
مناطق قشلاق (زمستان):
- راون (راوَن)
- چیاکو
- میلگه
مناطق ییلاق (بهار و تابستان):
- چله
- گواور
- قلاچه
- میلگه
هر طایفه دارای محدودهٔ ییلاقی خاص و مسیرهای کوچ ثابت و سنتی بود.
نظام کشاورزی و تقویم زراعی
بر اساس گاهنامهٔ کلهری، زمانبندی دقیقی برای فعالیتهای کشاورزی وجود داشت:
تقویم زراعی کلهری:
| زمان | فعالیت کشاورزی | نشانههای طبیعی |
|---|---|---|
| اوایل بهار | شخم زدن زمین | ظهور جوانههای اولیه (کُر سیا) |
| اواسط بهار | کشت محصولات | پایان دوره گیاه گَنان |
| تابستان | آبیاری و مراقبت | گرمای شدید (تآوسآن) |
| پاییز | برداشت محصول | خنکشدن هوا (پآیِز) |
| زمستان | استراحت زمین | سرمای سخت (بِزِن قَطگه) |
باورهای فصلی و آیینهای مرتبط
هر فصل با باورها و آیینهای خاصی همراه بود:
باورهای فصلی:
| فصل | باورها | آیینهای مرتبط |
|---|---|---|
| بهار | زمان تولد دوباره طبیعت | جشن نوروز، آتشافروزی |
| تابستان | فصل باروری و رشد | آیینهای درخواست باران |
| پاییز | زمان جمعآوری و ذخیره | جشن برداشت محصول |
| زمستان | دوره استراحت طبیعت | آیینهای گرمابخشی |
دگرگونیها و تداوم فرهنگی
- تغییر نظام سنتی کوچنشینی به زندگی یکجانشینی
- حفظ واژگان و اصطلاحات در زبان روزمره
- بازتاب در اشعار شاعران کلهری مانند سید پرو و سعید عبادیتیا
- تداوم پیوند میان فصل، طبیعت و زندگی در فرهنگ شفاهی
تحلیل زبانشناختی اصطلاحات فصلی
ریشهیابی واژگان فصلی:
| واژه کلهری | ریشهشناسی | تحول معنایی |
|---|---|---|
| خَرگه | از ریشه خرگ (باران شدید) | حفظ معنای اصلی |
| واو مور | از واو (باد) + مور (باران) | ترکیب توصیفی |
| بِزِن | از بز (سرمای شدید) | تخصصیشدن معنایی |
| قَطگه | از قط (برش) + گه (مكان) | استعاره از سرمای برنده |
جمعبندی و نتیجهگیری
گاهنامه و نظام فصلی ایل کلهر دارای ویژگیهای منحصر به فردی است:
ویژگیهای کلیدی:
۱. مبتنی بر تجربهٔ زیستی: استوار بر مشاهدهٔ مستقیم طبیعت
۲. کاربردی بودن: تنظیم کنندهٔ زندگی روزمره و کوچ
۳. ریشهدار بودن: حفظ واژگان و اصطلاحات کهن
۴. انعطافپذیری: هماهنگی با تغییرات محیطی
این نظام زمانی، گنجینهای از دانش بومی و میراث فرهنگی ایل کلهر محسوب میشود که شناخت آن، درک عمیقتری از رابطهٔ انسان با محیط زیست و سنتهای دیرپای مردمان زاگرس ارائه میدهد. تداوم این نظام در زبان و فرهنگ روزمره، گواه زندهای بر پیوند ناگسستنی این مردم با سرزمین و تاریخ کهنشان است.
پژوهش و نگارش: یونس پرویز
این فصل بخشی از مجموعه پژوهشی «تاریخ و فرهنگ ایل کلهر» است.