فصل هشتم: آیین ازدواج
آیین ازدواج و پشت عروس بسآن در فرهنگ کلهر
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز
ازدواج در فرهنگ ایل کلهر تنها پیوند دو دل نیست، بلکه پیمانی است میان دو خاندان و نشانهای از تداوم نسل، مهر و حرمت خانوادگی. در هر مرحله از این آیین، معنا و باوری کهن نهفته است که ریشه در تاریخ و فرهنگ غنی این ایل دارد.
این آیینهای پرمعنی و منظم، که هر کدام حامل پیامی از مهر، احترام و مسئولیت جمعی است، سنتهایی زنده و پویا هستند. آنها نشان میدهند که هویت فرهنگی ایل کلهر چگونه نه فقط در زبان و تاریخ، بلکه در اساسیترین مناسک زندگی مشترک نیز جریان دارد و از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود. حفظ این آیینها، در واقع حفظ چارچوب اخلاقی و اجتماعی است که نسلهای پرشمار این ایل را در گذر زمان به هم پیوند داده است.
«خوآزمنی» خواستگاری و نیشان
در روزگار گذشته، انتخاب همسر در ایل کلهر با نظر بزرگان و ریشسفیدان انجام میگرفت. زمانی که خانواده داماد قصد خواستگاری داشتند، چند تن از بزرگترها به خانه پدر عروس میرفتند. اگر رضایت به دست میآمد، میان دو خانواده نیشان گذاشته میشد.
نیشان در گویش کلهری به معنی «نشانه وعده و پیوند» است. در گذشته، این نشانه معمولاً انگشتری، وسیلهای زینتی یا تکهای از لباس عروس بود که نزد پدر عروس میماند تا وعده ازدواج رسمی شود. این رسم تعهد و احترام میان دو خانواده را نشان میدهد.
خِنیَه (حنابندان)
در شب پیش از عروسی، مراسمی برگزار میشود که در فارسی به آن «حنابندان» میگویند و در گویش کلهری خِنیَه نام دارد. در این شب، زنان طایفه گرد عروس جمع میشوند، با شادی و دعا، بر دستان و پاهای او حنا میگیرند. باور بر این است که رنگ حنا هرچه تیرهتر شود، خوشبختی و دوام زندگی زناشویی بیشتر خواهد بود.
« پشت بسآن»بدرقه عروس
در روز عروسی، خانواده عروس با اشک و دلتنگی دختر را بدرقه میکنند. در لحظه خروج، یکی از بزرگان یا پدر داماد پیش میآید و پارچهای از جنس کمر بند یا شال بر کمر عروس میبندد. این آیین را پشت عروس بسآن مینامند.
در گویش کلهری «بسآن» به معنی «بستن» است. مفهوم این کار، پشتیبانی و حمایت خانواده داماد از عروس است؛ از آن پس، عروس در خانه جدید پناه و تکیه دارد. حاضرین در مراسم زیر لب میگویند: «پُشتِت سَفت، دِلِت رآحَت.» یعنی پشتت استوار و دلت آرام باد.
نآو پلکآنه — توشه عروس
پس از خروج عروس از خانه پدری، زنان خانواده پارچهای کوچک برمیدارند و در آن نان، خرما یا اندکی روغن حیوانی میگذارند. این توشه را در وسایل عروس مینهند و آن را نآو پلکآنه مینامند؛ به معنای «توشه سه روز نخست» برای عروس. باور دارند که شاید عروس در روزهای اول از شرم و خجالت کمتر غذا بخورد، پس این نآو پلکآنه نماد مهربانی و دلنگرانی مادرانه است.
«خَیر نو» نذر عروس
هنگامی که عروس به خانه داماد میرسد، در آستانه خانه گوسفندی قربانی میشود. این آیین را در گویش کلهری خیر نو میگویند. قربانی برای خوشآمدگویی، رفع چشمزخم و برکت ورود عروس انجام میشود. در برخی طایفهها، نوزاد پسری را بر دامن عروس میگذارند تا نشانهای از فرزندآوری و برکت نسل باشد. این رسم هنوز هم در برخی مناطق کلهر برقرار است.
پآوآکردن (پاگُشای عروس)
سه روز پس از عروسی، خانواده عروس به دیدار او میروند و با خود هدیههایی میبرند. در گویش کلهری به این دیدار و مراسم پآوآکردن میگویند. عروس را با اجازه داماد برای چند ساعت یا یک شب به خانه پدری میبرند تا دیدار تازه شود. این دیدار نشانهای است از این که عروس از این پس مهمان خانه پدری است، نه ساکن آن؛ و خانوادهها به نوبت از عروس و داماد دعوت میکنند تا پاگُشا در میان همه اقوام انجام شود.
واژهها و اصطلاحات آیینی در زبان کلهری
| واژه / عبارت | معنی | کاربرد |
|---|---|---|
| نِیشّان / خوآزمِنی | نشانهٔ وعده و پیوند میان دو خانواده | در زمان خواستگاری |
| خِنیَه | مراسم حنابندان شب پیش از عروسی | برای تبرک و شادی |
| پُشت عروس بَسآن | بستن شال یا کمربند بر عروس توسط پدر داماد | نماد پشتیبانی و تکیهگاه |
| نآو پِلِکآنه | توشهٔ سهروزهٔ عروس (نان، خرما یا روغن) | هنگام خروج از خانهٔ پدری |
| خِیرِ نو | قربانی برای خوشآمد و چشمزخم | در بدو ورود به خانهٔ داماد |
| پآوآکِردن | دیدار پس از عروسی (پاگشا) | سه روز بعد از عروسی |
جمعبندی
در فرهنگ کلهر، هر مرحله از عروسی حامل پیامی از مهر، احترام و ریشهداری است. از نیشان تا پآوآکردن، همه چیز با نظم و معنا انجام میشود. عروس تنها به خانه نو نمیرود، بلکه به تبار و نامی تازه پیوند میخورد. در هر شال بستهشده بر کمر، در هر لقمه از نآو پلکآنه، در هر قطره از خون قربانی، نشانهای از محبت، برکت و وفاداری جاری است – چنان که مردم کلهر میگویند: «پُشتِت سَفت، دِلِت رآحَت، خآنِت پُر نُور بوو.»
پژوهش و گردآوری: یونس پرویز